عرضه قلیان در اماکن عمومی تهدیدی برای سلامت جامعه است زیرا:

• دخانیات و ویروس کرونا اثرات مضر  مشابهی بر بدن دارند. استفاده هر نوع محصول دخانی می تواند آسیب جدی به سیستم دفاعی، سیستم قلبی عروق و سیستم تنفسی وارد نماید. استفاده از قلیان اثرات مضر حاد و طولانی مدت بر سیستم تنفسی و قلبی عروقی دارد و خطر ابتلا به بیماری های همچون بیماری عروق کرونر و بیماری انسداد مزمن ریوی را افزایش می دهد. کووید19 عامل بیماری کرونا نیز قادر است چنین آسیب ها و مشکلاتی را برای بدن ایجاد نماید.
• میزان مرگ در مصرف کنندگان محصولات دخانی که به بیماری کرونا مبتلا شدند بیشتر از سایر افراد بوده است.
• استعمال دخانیات از طریق افرایش مشکلات قلبی عروقی و یا تنفسی خطر ابتلا به کرونا را افزایش می دهد و در نتیجه می تواند به گسترش بیماری در جامعه کمک کند و سلامت عمومی را به خطر بیاندازد.
• استعمال  محصولات دخانی بهافزایش مشکلات قلبی عروقی و یا تنفسی منجر می شود و مصرف کنندگان دخانی مبتلا به کرونا، عوارض شدید تری داشته و مرگ و میر در آنها افزایش می یابد.
• میکروارگانیسم های منتقله از افراد مصرف کننده در قطعات و ابزار آلات قلیان (شامل محفظه و شیلنگ) که به شکل مشترک مورد استفاده قرار می گیرد باقی می ماند و به آسانی منتقل می شود.لازمبهذکراستکه استفاده از قلیان، افزایش خطر انتقال سایر  عوامل عفونی نیز  از جمله ویروس های تنفسی، ویروس هپاتیت C، ویروس اپستین - بار (که می تواند موجب چند نوع سرطان شود) ویروس تبخال، سل، هلیکوباکتر پیلوری (عامل ایجاد بیماری زخم معده و بیماری های گوارشی) و انواع قارچ های بیماری زا را به همراه دارد.
• آنجا که مصرف قلیان، به طور معمول فعالیتی است که در گروه ها  و محیط های عمومی انجام می شود، استفاده از قلیان خطر انتقال بیماری کرونا را افزایش می دهد که در فضاهای بسته این خطر به مراتب بیشتر می شود.

رابطع احتمالی بین مصرف محصولات دخانی به ویژه قلیان و اپیدمی بیماری کرونا

استعمال هر نوع محصول دخانی می تواند آسیب جدی به اعضا و فرایندهای بدن از جمله سیستم دفاعی، سیستم قلبی عروق و سیستم تنفسی آسیب جدی اوارد نماید(1و2). کووید 19 نیز قادر است چنین آسیب ها و مشکلاتی را برای بدن ایجاد نماید. اطلاعات بدست آمده از تجربیات کشور چین در خصوص بیماری کووید 19 حاکی از آنست که افرادی که بیماری های زمینه ای از جمله مشکلات قلبی عروقی و یا تنفسی ناشی از مصرف دخانیات داشتند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری کرونا و یا علایم شدید تری از این بیماری بودند(3).

تحقیقات و مستنداتی که  از  55.924 آزمایشگاه مورد تایید وزارت بهداشت چین بدست آمده نشان می دهد میانگین مرگ و میر خام ناشی از بیماری کرونا در بین مبتلایان به بیماری های قلبی عروقی، دیابت، فشار خون بالا، بیماری های مزمن تنفسی و یا سرطان ها بسیار بیشتر از کسانی بوده است که سابقه بیماری مزمن و مشکلات پزشکی را از قبل نداشتند(4). این موضوع حاکی از آنست که مشکلات و بیماری های زمینه ای در افزایش حساسیت چنین افرادی به کووید 19 نقش داشته است.

مصرف دخانیات تاثیر به سزایی در آسیب رسانی به سلامت سیستم تنفسی دارد. ارتباط بین مصرف دخانیات و بروز سرطان ریه موضوعی کاملا به اثبات رسیده است و مصرف محصولات دخانی شایع ترین علت بروز سرطان ریه است (5). علاوه بر این، مصرف دخانیات به میزان قابل توجهی خطر ابتلا به بیماری سل را افزایش می دهد(6) و نیز مهمترین عامل در ایجاد بیماری های انسدادی مزمن ریه محسوب شده(COPD)و باعث پارگی و التهاب کیسه های هوایی می شود که این امر باعث کاهش ظرفیت جذب اکسیژن و دفع دی اکسید کربن توسط ریه ها و در نهایت ایجاد مخاط که منجربه بروز سرفه های خشک و دردناک و مشکلات تنفسی می شود(7و8و9).

از آنجا که مصرف دخانیات به عنوان یک عامل خطر برای هرگونه عفونت دستگاه تنفسی تحتانی به شمار می آید(10) و ویروسی که بیماری کووید 19 را ایجاد می نماید نیز در درجه اول، سیستم تنفسی را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث بروز  آسیب  خفیف تا شدید آن می شود(4)، لذا مصرف کنندگان دخانیات در معرض خطر شدید عوارض ناشی از ابتلا به ویروس کرونا می باشند. با این حال، با توجه به اینکه بیماری   کووید 19یک بیماری تازه شناخته  شده ای  است، ابعاد دیگر ارتباط بین مصرف دخانیات و تاثیر آن بر شیوع و عوارض این بیماری هنوز به طور کامل مشخص نشده است.

خطر ابتلا به علایم شدید و مرگ و میر در میان بیماران کووید 19 که بیماری های زمینه ای قلبی عروقی (CVDs)داشتند بیشتر بوده است (11و12). طبق شواهد موجود، ویروسی که باعث بیماری کووید 19 می شود از خانواده مشابه به مرس (MERS)و سارس (SARS)بوده است که هر دو با ایجاد آسیب های قلبی و عروقی حاد و مزمن همراه می باشند(13و14). همچنین تحقیقات نشان می دهد که بیماری کووید 19 در چین و در میان افراد با زمینه بیماری های قلبی عروقی در خطر بروز علایم شدید تری از این بیماری هستند(15). علاوه بر این ، شواهدی وجود دارد که بیمارانکووید 19که علائم شدیدتری دارند، اغلب دارای عوارض قلبی هم هستند(16). وجود ارتباط بین بیماری کووید 19 و سلامت قلب و عروق از اهمیت زیادی برخوردار بوده چراکه مصرف دخانیات و قرار گرفتن در معرض دود دست دوم محصولات دخانی یکی از دلایل عمده ابتلا به بیماری های قلبی عروقی در سطح جهان به شمار می آید(17).بنابراین اثر بیماری کووید 19 بر سیستم قلبی عروقی می تواند شرایط افرادی که از قبل مشکلات قلب و عروقی داشتند را به مراتب وخیم تر نماید. از این رو وجود وضعیت قلبی و عروقی ضعیف تر در بین بیماران مبتلا به کووید 19 که سابقه مصرف دخانیات را نیز دارند می تواند علایم  بیماری را در آنها  تشدید کند و از این طریق احتمال مرگ را در بین آنها افزایش دهد (18).

آیا استفاده از قلیان می تواند نقشی در گسترش کووید 19 داشته باشد؟

قلیان جزو محصولات دخانی هستند(19) و استفاده از آن اثرات مضر حاد و طولانی مدت بر سیستم تنفسی و قلبی عروقی دارد(20) و خطر ابتلا به بیماری های همچون بیماری عروق کرونر و بیماری انسداد مزمن ریوی را افزایش می دهد(21).

حالت معمول استعمال قلیان بدین صورت است که مصرف تنباکو اغلب از طریق مسیر مشترکی که در ساختار قلیان وجود دارد، شامل قسمت دهانی، شلنگ و جام به ویژه در اجتماعات و محیط های عمومی انجام می شود(22). بعلاوه خطر بقای میکروارگانیسم های منتقله از افراد مصرف کننده در قطعات و ابزار آلات قلیان (شامل محفظه و شیلنگ) وجود دارد.  بیشتر کافه ها تمایلی برای تمیز نمودن قلیان بعد از هر بار مصرف ندارند زیرا شستشو و تمیز کردن قطعات آن کاری بسیار وقت گیر می باشد(23و24). این عوامل پتانسیل انتقال بیماری های عفونی بین مصرف کنندگان را افزایش می دهد(20). شواهد نشان می دهد که استفاده از قلیان، افزایش خطر انتقال عوامل عفونی از جمله ویروس های تنفسی، ویروس هپاتیت C، ویروس اپستین - بار (که می تواند موجب چند نوع سرطان شود) ویروس تبخال، سل، هلیکوباکتر پیلوری (عامل ایجاد بیماری زخم معده و بیماری های گوارشی) و انواع قارچ های بیماری زا را به همراه دارد (25و26و27و28و29و30). محیط های جمعی، فرصت کافی برای گسترش بیماری کووید 19 را ایجاد می کند(31). از آنجا که مصرف قلیان، به طور معمول فعالیتی است که در گروه ها  و محیط های عمومی انجام می شود(22)، استفاده از قلیان خطر انتقال بیماری کووید 19 را افزایش می دهد که در فضاهای بسته این خطر به مراتب بیشتر می شود.

آیا تشدید اقدامات کنترل دخانیات در این زمینه کمک خواهد کرد؟

در سال 2008، سازمان جهانی بهداشت، بسته فنی MPOWERرا معرفی کرد که بر پایه اقدامات مبتنی بر کاهش تقاضای دخانیات در کنوانسیون کنترل دخانیات سازمان جهانی بهداشت به شرح زیر می باشد: 

• پایش استعمال دخانیات و سیاست های پیشگیرانه
• حفاظت افراد از مواجهه با دود حاصل از استعمال دخانیات
• کمک به ترک دخانیات
• هشدار درباره خطرات دخانیات
• اجرای ممنوعیت تبلیغات دخانیات، ترویج و حمایت از دخانیات
• افزایش مالیاتدخانیات

تشدید اقدامات کنترل دخانیات، شامل ایجاد اماکن عمومی عاری از دخانیات و محافظت از افراد در مواجهه با دود دست دوم دخانیات طبق ماده 8 کنوانسیون و راهنمای آن، خطر ابتلا به بیماری های شدید ناشی از مصرف و  مواجهه با دود دخانیات را کاهش می دهد. مصرف کمتر دخانیات، باعث کاهش بسیاری از عوارض تنفسی و قلبی عروقی می شود که به شدت زمینه ساز بروز علائم جدی تر بیماری کووید 19 و مرگ و میر مربوطه می باشد.

کاهش تقاضا برای محصولات دخانی از جمله قلیان، همچنین می تواند به طور غیرمستقیم از اجتماعات و محیط های جمعی را که به گسترش ویروس کمک می کنند جلوگیری کند.

داشتن وضعیت خوب سلامت تنفسی و قلبی و عروقی در بیماران مبتلا به ویروس کرونا برای پاسخ مثبت و بهبود موفقیت آمیز این بیماری بسیار مهم است.

به طور خاص در مورد استفاده از قلیان، از آنجا که اغلب از تلاش برای کنترل دخانیات غفلت و چشم پوشی می شود، در این زمان با توجه به شیوع بیماری کووید 19، اگر اقدامات فوری و جامع برای کنترل دخانیات از جمله کنترل استعمال قلیان انجام شود نتایج و پیامدهای سلامتی مثبت و قابل توجهی به همراه خواهد داشت.

کشورها می توانند از بسته سیاستی بسیار موثر MPOWERبرای حمایت از تدوین و اجرای اقدامات کنترل دخانیات استفاده کنند.

 

چگونه وضع مقررات منطقه ای در خصوص کنترل دخانیات می تواند در محدودیت انتشار ویروس موثر باشد؟

همان ملاحظاتی که در مورد کنترل دخانیات مطابقبا کنوانسیون کنترل دخانیات سازمان بهداشت جهانی و بسته سیاستی MPOWERدر سطح جهانی اعمال می شود، همچنین در مورد کنترل دخانیات در منطقه مدیترانه شرقی (EMR) اعمال می شود.

کشورها باید به دنبال محدود کردن استعمال قلیان و دیگر محصولات دخانی مطابق مستندات و شواهد متقن مربوط به تاثیر کاهش آن بر ارتقای سلامت قلبی و ریوی افراد باشند.

کنترل مصرف دخانیات و کاهش استعمال قلیان برای کاهش خطر انتقال ویروس کرونا و بیماری کووید 19 مهم است. بسیار مهم است كه كنترل استعمال دخانیات به خصوص قلیان در اين زمان رسما و در يك رويكرد جامع و با توجه به تعهدات  کنوانسیون کنترل دخانیات سازمان بهداشت جهانی و توصيه هاي سياستی MPOWERمورد توجه قرار گيرد.

به طور کلی، سازمان بهداشت جهانی توصیه می کند که کشورها الزامات کنوانسیون و بسته سیاستی MPOWERرا به طور کامل پیاده سازی کنند. این شامل ممنوعیت مصرف همه نوع مواد دخانی، از جمله قلیان، در تمام اماکن عمومی ( مانند کافه ها و رستوران ها ) می باشد. چنین ممنوعیتی ممکن است به پیشگیری از افزایش خطر انتقال ویروس عامل ایجاد بیماری کووید 19 که ممکن است مربوط به مصرف دخانیات باشد، کمک کند. کشورها باید از اجرای کامل این ممنوعیت اطمینان حاصل کنند.

چرا اکنون زمان مناسبی برای سعی در ترک مصرف دخانیات است؟

مصرف دخانیات خطر ابتلا به بسیاری از مشکلات جدی سلامتی، از جمله هر دو مشکل تنفسی ( مانند سرطان ریه و سل) و بیماری های قلبی عروقی را به طور چشمگیری افزایش می دهد. در حالی که همیشه ترک دخانیات اقدام به جا و مناسبی برای حفظ سلامتی است، اما این اقدام در این زمان برای کاهش آسیب های ناشی از بیماری کووید 19 از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. احتمال ابتلا به عفونت کرونایی در مصرف کنندگان دخانیات که ترک کرده اند کمتر است زیرا عدم مصرف سیگار به کاهش لمس دهان توسط انگشتان کمک می کند. همچنین، این امکان وجود دارد که آنها در صورت آلوده شدن شرایط را بهتر مدیریت کنند زیرا ترک مصرف دخانیات تأثیر مثبت فوری بر افزایش عملکرد ریه و قلب و عروق دارد و این پیشرفت ها تنها با گذشت زمان افزایش می یابد(10). چنین بهبودی توانایی بیماران کووید 19 را در پاسخ به کاهش عفونت و خطر مرگ افزایش می دهد.

اساسی ترین درس آموخته ها از تجربیات قبلی چیست؟

با بهره گیری از تجارب قبلی در پاسخ به بیماری های مرس و سارس، باید اقدامات احتیاطی عمومی به ویژه در محیط های جمعی و اجتماعات انجام شود [31]. قلیان ها می توانند عامل مهمی در تسریع و تشدید چرخه انتقال بیماری در محیط های جمعی و اجتماعات باشند. شواهد قبلی نشان می دهد که استعمال دخانیات بر بقای افراد مبتلا به بیماریهای عفونی تأثیر منفی می گذارد [32] و شواهد مربوط به طغیان بیماری های دیگر ناشی از ویروس های هم خانواده با نام کووید 19 نشان می دهد که استعمال دخانیات می تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم در افزایش خطر عفونت، تشخیص و پیش آگهی ضعیف و یا مرگ و میر ناشی از بیماریهای عفونی دستگاه تنفسی تاثیر داشته باشد [33] [34].

 

گام بعدی چیست؟؟

این سند براساس جدیدترین شواهد موجود تدارک دیده شده است. شواهد هنوز در حال تحول است و بلافاصله پس از انتشار شواهد جدید، به روز رسانی خواهد شد.

در چارچوب مقابله و پیشگیری از کووید 19 ، كشورها تشویق می شوند با توجه به تعهدات بین المللی خود طبق الزامات کنوانسیون کنترل دخانیات سازمان جهانی بهداشت، اقدامات لازم را برای محافظت از مردم در برابر پیامدهای مخرب و آثار سوء ناشی از مصرف دخانیات انجام دهند.

منابع:

1. World Health Organization, World Heart Federation, Cardiovascular harms from tobacco use and secondhand smoke: Global gaps in awareness and implications for action, Waterloo, Ontario, Geneva, 2012.
2. World Health Organization, World No Tobacco Day 2018: Tobacco breaks hearts - choose health. not tobacco, Geneva, 2018.
3. W.-j. Guan, Z.-y. Ni, Y. Hu, W.-h. Liang, C.-q. Ou, J.-x. He, L. Liu, H. Shan, C.-l. Lei, D. S. Hui, B. Du, L.-j. Li, G. Zeng, K.-Y. Yuen, R.-c. Chen, C.-l. Tang, T. Wang, P.-y. Chen, J. Xiang, S.-y. Li, J.-l. Wang, Z.-j. Liang, Y.-x. Peng, L. Wei, Y. Liu, Y.-h. Hu, P. Peng, J.-m. Wang, J.-y. Liu, Z. Chen, G. Li, Z.-j. Zheng, S.-q. Qiu, J. Luo, C.-j. Ye, S.-y. Zhu and N.-s. Zhong, “Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China,” New England Journal of Medicine, 2020.
4. World Health Organization, Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19), 14-20 Februray 2020., 2020.
5. F. Bray, J. Ferlay, I. Soerjomataram, R. L. Siegel, L. A. Torre and A. Jemal, “Global cancer statistics 2018: GLOBOCAN estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries,” CA: A Cancer Journal for Clinicians, vol. 68, no. 6, pp. 394-424, 2018.
6. K. Lönnroth and M. Raviglione, “Global Epidemiology of Tuberculosis: Prospects for Control,” Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine, vol. 29, no. 5, pp. 481-491, 2008.
7. N. Terzikhan, K. M. C. Verhamme, A. Hofman, B. H. Stricker, G. G. Brusselle and L. Lahousse, “Prevalence and incidence of COPD in smokers and non-smokers: the Rotterdam Study,” European Journal of Epidemiology, vol. 31, no. 8, pp. 785-792, 2016.
8. Institute for Health Metrics and Evaluation, “GBD Compare | IHME Viz Hub,” [Online]. Available: http://vizhub.healthdata.org/gbd-compare. [Accessed 12 03 2020].
9. C. Janson, G. Marks, S. Buist, L. Gnatiuc, T. Gislason, M. A. McBurnie, R. Nielsen, M. Studnicka, B. Toelle, B. Benediktsdottir and P. Burney, “The impact of COPD on health status: findings from the BOLD study,” European Respiratory Journal, vol. 42, no. 6, pp. 1472-1483, 2013.
10. U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health, The health consequences of smoking: 50 years of progress - A report by the Surgeon General, Atlanta, 2014.
11. C. Huang, Y. Wang, X. Li, L. Ren, J. Zhao, Y. Hu, L. Zhang, G. Fan, J. Xu, X. Gu, Z. Cheng, T. Yu, J. Xia, Y. Wei, W. Wu, X. Xie, W. Yin, H. Li, M. Liu, Y. Xiao, H. Gao, L. Guo, J. Xie, G. Wang, R. Jiang, Z. Gao, Q. Jin, J. Wang and B. Cao, “Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China,” The Lancet, vol. 395, no. 10223, pp. 497-506, 2020.
12. Y.-Y. Zheng, Y.-T. Ma, J.-Y. Zhang and X. Xie, “COVID-19 and the cardiovascular system,” Nature Reviews Cardiology, 2020.
13. T. Alhogbani, “Acute myocarditis associated with novel Middle East respiratory syndrome coronavirus,” Annals of Saudi Medicine, vol. 36, no. 1, pp. 78-80, 2016.
14. Q. Wu, L. Zhou, X. Sun, Z. Yan, C. Hu, J. Wu, L. Xu, X. Li, H. Liu, P. Yin, K. Li, J. Zhao, Y. Li, X. Wang, Y. Li, Q. Zhang, G. Xu and H. Chen, “Altered Lipid Metabolism in Recovered SARS Patients Twelve Years after Infection,” Scientific Reports, vol. 7, no. 1, 2017.
15. Q. Ruan, K. Yang, W. Wang, L. Jiang and J. Song, “Clinical predictors of mortality due to COVID-19 based on an analysis of data of 150 patients from Wuhan, China,” Intensive Care Medicine.
16. D. Wang, B. Hu, C. Hu, F. Zhu, X. Liu, J. Zhang, B. Wang, H. Xiang, Z. Cheng, Y. Xiong, Y. Zhao, Y. Li, X. Wang and Z. Peng, “Clinical Characteristics of 138 Hospitalized Patients With 2019 Novel Coronavirus–Infected Pneumonia in Wuhan, China,” Journal of the American Medical Association, 2020.
17. Global Burden of Disease 2018 Risk Factor Collaborators, Institute for Health Metrics and Evaluation, “Global, regional and national comparative risk assessment of 84 behavioural, environmental and occupational, and metabolic risks or clusters of risks for 195 countries and territories, 1990–2017: a systematic analysis,” 2018.
18. The Novel Coronavirus Pneumonia Emergency Response Epidemiology Team, “The Epidemiological Characteristics of an Outbreak of 2019 Novel Coronavirus Diseases (COVID-19) - China, 2020,” China CDC Weekly, vol. 2 , no. 8, 2020.
19. World Health Organization, Factsheet: Waterpipe smoking and health, 2015.
20. WHO Study Group on Tobacco Product Regulation, Waterpipe tobacco smoking: health effects, research needs and recommended actions for regulators (2nd ed.), 2015.
21. Z. El-Zaatari, H. Chami and G. Zaatari, “Health effects associated with waterpipe smoking,” Tobacco Control, vol. 24, no. Suppl 1, pp. 31-43, 2015.
22. W. Maziak, Z. Taleb, R. Bahelah, F. Islam, R. Jaber, R. Auf and R. Salloum, “The global epidemiology of waterpipe smoking,” Tobacco Control, vol. 24, no. Suppl 1, pp. 3-12, 2015.
23. P. Koul, M. Hajni, M. Sheikh, U. Khan, A. Shah, Y. Khan, A. Ahanger and R. Tasleem, “Hookah smoking and lung cancer in the Kashmir valley of the Indian subcontinent,” Asian Pacific Journal of Cancer Prevention, vol. 12, no. 2, pp. 519-24, 2011.
24. K. Daniels and N. Roman, “A descriptive study of the perceptions and behaviors of waterpipe use by university students in the Western Cape, South Africa,” Tobacco Induced Diseases, vol. 11, no. 1, 2013.
25. J. Urkin, R. Ochaion and A. Peleg, “Hubble bubble equals trouble: the hazards of water pipe smoking,” Scientific World Journal, vol. 2, no. 6, pp. 1990-7, 2006.
26. W. Munckhof, A. Konstantinos , M. Wamsley, M. Mortlock and C. Gilpin, “A cluster of tuberculosis associated with use of marijuana water pipe,” Internation Journal of Tuberculosis and Lung Disease, vol. 7, no. 9, pp. 860-5, 2003.
27. M. El-Barrawy, M. Morad and M. Gaber, “Role of Helicobacter pylori in the genesis of gastric ulcerations among smokers and nonsmokers,” Eastern Mediterranean Health Journal , no. 3, pp. 316-21, 1997.
28. M. Habib, M. Mohammed, F. Abdel-Aziz, L. Magder, M. Abdel-Hamid, F. Gamil, S. Madkour, N. Mikhail, W. Anwar, G. Strickland, A. Fix and I. Sallam, “Hepatitis C virus infection in a community in the Nile Delta: risk factors for seropositivity,” Hepatology, vol. 33, no. 1, pp. 248-53, 2001.
29. B. Knishkowy and Y. Amitai, “Water-pipe (narghile) smoking: an emerging health risk behavior,” Pediatrics, vol. 116, no. 1, pp. 113-9, 2005.
30. M. Szyper-Kravitz, R. Lang, Y. Manor and M. Lahav, “Early invasive pulmonary aspergillosis in a leukemia patient linked to aspergillus contaminated marijuana smoking,” Leukemia & Lymphoma, vol. 42, no. 6, pp. 1433-7, 2001.
31. US Centers for Diseases Control and Prevention, Implementation of Mitigation Strategies for Communities with local COVID-19 Transmission, 2020.
32. R. Huttunen, T. Heikkinen and J. Syrjanen, “Smoking and the outcome of infection,” Journal of Internal Medicine, vol. 269, no. 3, pp. 258-269, 2010.
33. L. Seys, W. Widago, F. Verhamme, A. Kleinjan, W. Janssens, G. Joos, K. Bracke, B. Haagmans and G. Brusselle, “DPP4, the Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus Receptor, is Upregulated in Lungs of Smokers and Chronic Obstructive Pulmonary Disease Patients,” Clinical Infectious Diseases, vol. 6, no. 66, pp. 45-53, 2018..
34. B. Alraddadi, J. Watson, A. Almarashi, G. Abdei, A. Turkistani, M. Sadran, A. Housa, M. Almazroa, N. Alraihan, A. Banjar, E. Albalawi, H. Alhindi, A. Choudhry, J. Meiman, M. Paczkowski, A. Curns, A. Mounts, D. Feikin, N. Marano, D. Swerdlow, S. Gerber, R. Hajjeh and T. Madani, “Risk Factors for Primary Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus Illness in Humans, Saudi Arabia, 2014,” Emerging infectious diseases, vol. 22, no. 1, pp. 49-55, 2016.
35. World Health Organisation, 13th Global Programme of Work: WHO Impact Framework, 2019.
36. W. Liu, Z.-W. Tao, W. Lei, Y. Ming-Li, L. Kui, Z. Ling, W. Shuang, D. Yan, L. Jing, H.-G. Liu, Y. Ming and H. Yi, “Analysis of factors associated with disease outcomes in hospitalized patients with 2019 novel coronavirus disease,” Chinese Medical Journal, 2020.